लक्ष्मी गारु, भक्तपुर, साउन २३
भक्तपुरको ऐतिहासिक नवदुर्गा द्योछें (देवता घर)मा नकीं (महिला पुजारी)को छनौटमा विवाद भएपछि शुक्रवार साँझ दुई पक्षबीच झडप भएको छ । झडपले नवदुर्गा देवगण जात्राको परम्परा विथोलिएपछि यसवर्षको जात्रा सञ्चालन हुने नहुने अन्योल उत्पन्न भएको छ ।
घण्टाकर्ण चतुदर्शीको साँझ देवगणसहित नकींको पदभार हस्तान्तरण हुने परम्परा अनुसार शुक्रवार नवदुर्गा द्योछेंमा जम्मा भएका देवगण र नवदुर्गा नाचका सरोकारवालाहरुबीच नकीं छनोटमा विवाद हुँदा दुई पक्षबीच झडप भएको हो ।
झडपमा दुवै पक्षका केही सामान्य घाईते भएको महानगरिय प्रहरी परिसर भक्तपुरका सूचना अधिकारी प्रहरी नायव उपरिक्षक दिपक गिरीले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘विवाद भएपछि प्रहरीले सुरक्षा दिएको हो । दुई पक्षबीच सामान्य झडप भएपनि प्रहरीले स्थिती नियन्त्रणमा लिएको हो ।’
नवदुर्गा देवगणको परम्परा अनुसार घण्टाकर्ण चतुदर्शीका दिन देवगण र नकींको पालो फेर्ने प्रचलन रहेको छ । त्यसका लागि केही दिन अघि पालो अनुसार देवगण र नकीं छनोट गरिन्छ । यसवर्ष देवगण छनोटमा विवाद नभएपनि नकीं छनोटमा भने विवाद भएको थियो ।
नवदुर्गा देवगणको नकींमा भक्तपुर नगरपालिका–७ का हरिगोविन्द वनमाला र कृष्णराम वनमालाको परिवारले दावी गरेका थिए । नकींमा दुई परिवारको दावी परेपछि विभिन्न चरणमा भएको छलफलमा जिल्ला प्रशासन कार्यालयले हरिगोविन्दको परिवारलाई नकींको जिम्मेवारी तोकेको थियो ।
तर कृष्णरामको परिवारले परम्परा अनुसार आफ्नो परिवारको पालो भएको दावी गर्दै पालो मिचिएको भन्दै असन्तुष्टी जनाएको थियो । उहाँले पाटन उच्च अदालतमा आफुलाई अन्याय गरेको र पालो मिचिएको भन्दै रिट समेत दर्ता गर्नुभएको छ, जुन विचाराधिन रहेको छ ।
नकीं छनोटमा विवाद उत्पन्न भएपछि नवदुर्गा द्योछें परिसरमा दर्जनौको संख्यामा प्रहरी परिचालन गरिएको थियो । प्रहरीकै सामुन्ने दुई पक्षबीच झडप भएपछि प्रहरीले हस्तक्षेप गरी झडप साम्य पारेको थियो ।
नवदुर्गा गण जात्रा तथा मन्दिर व्यवस्थापन समितिका सदस्य बालकृष्ण बनमालाले घण्टाकर्णको अन्तिम दिन नकीं छनौट भई पद हस्तान्तरण गर्ने बेलासम्म पनि नकीं छनोट हुन नसकेपछि विवाद र झडप भएको बताउनुभयो । उहाँले विवादले नवदुर्गा देवगणको परम्परा नै विथोलिएको जानकारी दिनुभयो ।
नवदुर्गा देवगणको परम्परा अनुसार घण्टाकर्ण चतुदर्शीको बेलुकी महादेव सिद्ध गर्ने, देवगणको मखुण्डो बनाउन निम्ता दिन जानुका साथै माटोको पुजा गर्नुपर्ने प्रचलन रहेको छ । त्यसैगरी तालक्वस्थित कुमाले टोलमा पुगेर देवगणले नवदुर्गा गणको जात्रा सञ्चालनका लागि आवश्यक भाँडाकुँडा बनाउन आग्रह गर्न जानुपर्ने परम्परा रहेको छ । तर झडपले ती सबै परम्परा विथोलिएको बालकृष्णले बताउनुभयो । घण्टाकर्ण चतुदर्शीको राती देखी नै देवगणको नाचको प्रशिक्षण शुरु हुने परम्परा रहेकोमा झडप र विवादले यसवर्ष सो परम्परा पनि विथोलिएको छ ।
तत्काल विवाद समाधान नभए यसवर्ष नवदुर्गा देवगणको जात्रा नै सञ्चालन नहुने जोखिम बढेको उहाँले बताउनुभयो । ‘दुई तीन दिनभित्र विवाद समाधान नभए यसवर्ष नवदुर्गा गण जात्राका कुनै पनि परम्परा सञ्चालन हुन सक्दैन,’ उहाँले भन्नुभयो । उहाँले समितिका अध्यक्ष र देवगणका नाइके समेत रहेका व्रिजेश वनमालाको दम्भ र पक्षपातपूर्ण व्यवहारले झडपको स्थिती आएको आरोप समेत लगाउनुभयो ।
स्रोतका अनुसार नवदुर्गा देवगणको नकींमा शेरबहादुर वनमाला र जयमल वनमालाको परिवारले १२÷१२ वर्षमा पालो फेर्दै आएका थिए । वि. सं. २०५४ मा नकीं छनोटमा हरिगोविन्द वनमालाको परिवारले पनि दावी गरे । वि. सं. २०२६ सालको पालो र नवदुर्गा देवगणको नामाकरणको वंशावली तथा मुल लिखतहरुको अध्ययनले हरिगोविन्दको पनि नकींमा दावी पुगेको देखिएपछि २०५४ सालमा जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा शेरबहादुर, जयमल र हरिगोविन्दबीच सहमति पत्रमा हस्ताक्षर भएको थियो । सोही सहमति अनुसार यसवर्ष हरिगोविन्दको परिवार नकीं हुने पालो रहेको स्रोतको दावी रहेको छ ।
नवदुर्गा गण जात्रा तथा मन्दिर व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष र देवगणको नायो व्रिजेश वनमाला छन । व्रिजेश शेरबहादुरका भतिजा हुन । स्रोतका अनुसार शेरबहादुरले अन्तरजातिय विवाह गरी धर्म समेत परिवर्तन गरेका कारण उनले भतिजलाई प्रयोग गरी विवाद सृजना गरेको वनमालाहरु बताउँछन । वनमाला समुदायले अन्तरजातिय विवाह गरेको खण्डमा उनीबाट जन्मेको सन्तान देवगणमा सामेल हुन नपाउने नियम छ । त्यसै कारण शेरबहादुरले भतिजालाई प्रयोग गरी विवाद उत्पन्न गराएको स्रोतले बताए ।
कृष्णरामको परिवारलाई नकींको जिम्मेवारी दिए नवदुर्गा देवगणमा पहिलो पटक एकै परिवारका नकीं र नायो बन्ने छन । तर नवदुर्गामा एकै परिवारका नकीं र नायो बनेको इतिहास नभएको वनमालाहरु बताउँछन । नवदुर्गाको वंशावलीमा समेत एकै परिवारलाई नकीं र नायो दिन नहुने उल्लेख गरेको वनमालाहरुको दावी रहेको छ ।
समितिका अध्यक्ष एवम् नायो ब्रिजेशले कुनै पनि नियम मिचेर काम नगरेको दावी गर्नुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘पालो नाइके र अध्यक्ष म भएकाले मैले शक्ति प्रयोग ग¥यो भने तर मैले त्यस्तो केही गरेको छैन । धालापौ(बंशावली)अनुसार यस पाली श्री बहादुरको हो । त्यो अनुसारै मेले मिलाएको हो ।’
उहाँले बंशावली वनमालाहरुले पल्टाउन र हेर्न नहुने परम्परा रहेको बताउँदैं जोशी बजुले पल्टाएर हेर्ने र सोही अनुसार पालो दिएको बताउनुभयो । उहाँले नकीं विवाद २०५४ सालदेखि भएको र त्यसबेला जिल्ला प्रशासन कार्यालयम गएर सहमती गरेर आएको जानकारी दिनुभयो । ‘मैले त्यस्तो कुनै पदको दुरुपयोग गरेको भए म पदबाटै राजीनामा दिन तयार छु,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘गएको १४ गते नै सबै देवगण र ८ नाइकेको रोहबरमा यो तय गरिएको थियो । नकींको तय पनि जोशीले बंशावली हेरेर गरेको हो मैले केही गरेको छैन । मलाई गुन्डा प्रवृति देखायो भनी आक्षेप लगाए ।’
नवदुर्गा द्योछेंको छनोट हुने नकींले नवदुर्गाको मन्दिरमा दैनिक नित्य पूजा, आरती गर्नुका साथै जात्रा सञ्चालनमा नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गर्ने परम्परा रहेको छ । नकींले कुनै तलव भत्ता पाउने व्यवस्था नभएपनि मन्दिरमा चढाएको भेटी, दान दक्षिणामा एकाधिकार राख्न पाउने परम्परा रहेको छ ।
तस्विर सौजन्य, बालकृष्ण वनमाला
