लक्ष्मी गारु, भक्तपुर, भदौ १७
मध्यपुर थिमि नगरपालिका–६ चपाच्व (चपाचो)मा ३२ वर्षपछि ऐतिहासिक एवम् धार्मिक महत्वको थिमि भैलः प्याखँ (थिमि भैरव नाच) प्रदर्शन गरिएको छ । प्रत्येक वर्ष गाईजात्राको भोलीपल्टको राती देखी चार रात प्रदर्शन हुने मल्लकालिन यो नाच यसवर्ष चपाच्वका प्रजापति समूदायको पहलमा प्रदर्शनमा आएको हो ।
भाद्र कृष्ण द्वितिया (गु“लागा द्वितिया) देखि पञ्चमीसम्म चार रात मध्यपुर थिमि नगरमा महाकाली, भैलः, निलबाराही गणनाचका साथै विभिन्न मौलिक प्याखँ प्रदर्शन गरिन्छ । यसै सन्दर्भमा यसवर्ष चपाच्वबाट थिमि भैलः प्याखँ प्रदर्शन गरिएको हो ।
भैलः प्याखँ चपाच्व द्यः छेंबाट प्रदर्शन गरिएको हो । त्यसपछि चपाच्व नासः द्यो, गार्चा गणेश, थामद्यः, गुंगचिभाः, कुतिचिभाः, हात्तिमहांकाल, दिगुटोल, ईनालाछि, लायकु, दत्तलय, मरुटोल, बालकुमारी, बालकुमारी भैलः द्य, दिगुटोल भैलःद्य, कुम्हाननी, तुलंननी, नासननी, चपाच्व, जलांननी र अन्तिममा पुनः चपाच्व द्योछेंमा प्रदर्शन गरेर पहिलो रातको नाच सम्पन्न गरिएको थिमि भैलः चपाच्व २०८० व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष चन्द्रकृष्ण प्रजापतिले बताउनुभयो ।
थिमि भैलः प्याखँमा न्हापाँ भैल (अघिल्लो भैरव) एक, लिपाँ भैल (पछिल्लो भैरव) एक, ज्यापुंगः एक, न्हापाँ दागीँ (अघिल्लो दागीँ) एक र लिपाँ दागीँ (पछिल्लो दागीँ) एक जना गरी कुल पाँच जना देवीदेवता रहन्छ । भने एक जना प्याखँको कजीको रुपमा रहन्छन ।
थिमि भैलःमा यसवर्ष सरगत प्रजापति ज्यापुंग, श्यामसुन्दर प्रजापति न्हापाँ भैल, साजन प्रजापति लिपाँ भैल, निरोज प्रजापति न्हापाँ दाँगी र नयन प्रजापति लिपाँ दाँगीको रुपमा रहेका छन भने आशाकाजी प्रजापति कजीको रुपमा रहनुभएको समितिका अध्यक्ष प्रजापतिले जानकारी दिनुभयो ।
थिमि भैलः प्याखँ यसवर्ष ७ जना गुरुहरुले नाच सिकाउनुभएको हो । समितिका अनुसार सन्तकुमार प्रजापति, तेजकुमार प्रजापति, हर्षबहादुर प्रजापति, गणेशमान प्रजापति, मोहनकृष्ण प्रजापति, विष्णुबहादुर प्रजापति र तेजबहादुर प्रजापति गुरुको रुपमा रहनुभएको छ ।
त्यसैगरी बाद्यवादनतर्फ धाँ बाजा, भुस्या, मुवाली र पुँगा बजाउने वाद्यवादकहरु करिव ३ दर्जनको संख्यामा रहेका छन । यसका साथै प्याखँका कलाकारका सहयोगी समेत करिव ५० जनाको टोली भैल प्याखँमा सहभागी रहेको अध्यक्ष प्रजापतिले बताउनुभयो ।
मध्यपुर थिमिमा थिमि भैलः र लाय्कु भैलः गरी दुई वटा भैलः प्याखँ प्रचलनमा रहेको छ । पुस्तौं पहिलेदेखी तान्त्रिक विधि अनुसार सञ्चालनमा आएको भैलः प्याखँ शुरु शुरुमा थिमिको लायकु (दरवार)बाट लायकु भैलःको रुपमा प्रदर्शन गरिन्थ्यो । पछि आएर लाय्कुबाट बाहेक पनि स्थानीय जनता विशेषगरी प्रजापति समूदायबाट लाय्कुसँगको समन्वयमा भैलः प्याखँ प्रदर्शन गरिन थालेको इतिहास पाईन्छ ।
तत्कालिन अवस्थामा लाय्कु भैलः प्रदर्शनमा आउने भएपछि प्रजापति वा अन्य समूदायबाट भैल प्याखँ निकाल्न नपाईने र अन्य समूदाय वा प्रजापति समूदायले थिमि भैलः प्याखँ ननिकालेको अवस्थामा लाय्कुबाट अनिवार्यरुपमा लाय्कु भैलः प्याखँ प्रदर्शन गर्नुपर्ने परम्परा रहेको समितिका सचिव श्यामसुन्दर प्रजापतिले बताउनुभयो । सोही अनुसार अहिले पनि लाय्कु भैल सञ्चालकहरुसँगको समन्वयमा थिमिमा भैल प्याखँ निकालिएको हो ।
यो प्याखँमा ज्यापुंगःलाई हरिसिद्धिको प्रतिकको रुपमा लिइन्छ । भैलः प्याखँमा अरु कलाकारहरुसँग मुकुण्डो हुन्छ तर ज्यापुंगः विना मुकुण्डो नाचिन्छ । यो प्याखँमा ज्यापुंगः हुनेको उमेर कम हुन्छ । भैल र दाँगी क्रोधित हुने बेला शान्त पार्न ज्यापुंगःले देवगणलाई कपासको बिया“ले हान्ने गर्दछ ।
थिमि भैलःको न्हापाँ भैलःलाई दिगु टोलको चण्डी भैल पनि भनिन्छ । चण्डी भैलः अथवा प्रचण्ड भैरव अष्ट भैरवको आठ रुपमध्ये एक रुपको रुपमा लिइन्छ । यो भैलको दाया“ हातमा खड्ग हुन्छ र यही खड्गलाई चलाउ“दै बाजाको तालमा नाच्ने गर्दछ । नाचमा यो न्हापाँ भैलः ज्यापुंगः पछिको दोस्रो क्रममा बस्ने गर्दछ ।
लिपाँ भैलः यो प्याखँमा न्हापाँ भैलको पछाडी बस्ने गर्दछ । लिपाँ भैलःलाइ क्व“चा भैल पनि भनिन्छ । यो भैलः बालकुमारीको भैलः द्यो हो । यसलाई बटुक भैरवको प्रतिकको रुपमा पनि लिइन्छ । यो भैलःको दाया“ हातमा खड्ग हुन्छ र यही खड्गलाई चलाउ“दै बाजाको तालमा नाच्ने गर्दछ ।
भैलः प्याखँको न्हापाँ दागीँलाई बालकुमारीको प्रतिकको रुपमा लिइन्छ । बालकुमारी चण्डी भैलःको शक्ति देवी हो । नाचको क्रममा न्हापा दागी“ लिपाँ भैलःको पछाडि बस्ने गर्दछ । न्हापा दागी“को दा“या हातमा डमरु हुने गर्दछ । बाजाको तालमा डमरु बजाउ“दैं नाच्ने गर्दछ ।
लिपाँ दागीँ महालक्ष्मीको प्रतिकको रुपमा लिइन्छ । नाचको क्रममा लिपाँ दागीँ न्हापा दागी“को पछाडि बस्ने गर्दछ ।
भैलः प्याखँ सम्बन्धी किंवदन्ती अनुसार तत्कालिन समयमा थिमि क्षेत्रका जनताहरुलाई भूत प्रेतले अत्याधिक दुःख दिइरहेको थियो । रातको समयमा मात्र नभई दिनको समयमा पनि दुःख दिन थालेपछि किसानहरु खेतीपाती गर्न जान पनि डराउन थाल्यो । त्यसपछि देशमा हाहाकार मच्चियो । जनताहरु दरबारको राजालाई गुहार्न गयो र राजाले तान्त्रिक, विद्वान, नामुद शास्त्रज्ञहरुसंग छलफल गर्दा मानिसहरुमा तान्त्रिक रुपमा भैरव नाथ जगाइ टोलटोलमा क्रोधित मुद्रामा नचाएमा भूतप्रेतहरु टिक्न नसक्ने सल्लाह दिए । सोही आधारमा थिमिमा भैलः प्याख“ सञ्चालनमा आएको विश्वास रहेको छ ।
