लक्ष्मी गारु, भक्तपुर, साउन २७
मध्यपुर थिमि नगरपालिका वडा नं. ८ र ९ बोदेको ऐतिहासिक एवम् धार्मिक महत्वको तान्त्रिक विधि विधानयुक्त मल्लकालिन निलबाराही द्यो प्याखँ अर्थात निलबाराही गणनाच सोमवार रातीदेखी शुरु भएको छ । गाईजात्राको भोलीपल्ट अर्थात भाद्र कृष्ण द्वितिया (गुँलागा द्वितिया) देखि पञ्चमीसम्म चार रात, चारदिन प्रदर्शन गरिने यो प्याखँ बोदेको नारायणथान लाछीबाट शुरु भएको हो ।
बोदे द्यो प्याखँले समेत परिचित यो नाचको देवगणमा भैरव एक, बाराही चार, कुमारी चार, सिहं चार, द्धारपाल दुई र गणेश चार गरी १९ जनाको समुह हुन्छ । देवगणका जोकल (सहयोगी) र बाद्यवाधक गरी सय जना भन्दा बढी व्यक्तिहरु यो नाचमा क्रियाशिल हुने गुठी एवम् देवगणका नाईके प्रेमचन्द्र अदुवा श्रेष्ठले जानकारी दिनुभयो ।
यसवर्ष निलबाराही द्यो प्याखँमा नयाँ सदस्यको आगमन भएको छ । श्रेष्ठका अनुसार ऐतिहासिक निलबाराही गणनाचको दोस्रो सिन्द्यो भगवान राजकुमार पाँ को निधन पछि उहाँको नाति साहिल पाँ दोस्रो सिन्द्यो बन्ने भएको छ । यस्तै छोराकाजी घों श्रेष्ठ दाँया देवी र धनभाजु किला श्रेष्ठ बाँया देवी धाः बाजाको गुरुको रुपमा बढुवा भएका छन ।
निलबाराही द्यो प्याखँ तान्त्रिक विधि विधानयुक्त नाच हो । यसमा कठिन विधि विधान रहेको श्रेष्ठले बताउनुभयो । “यो नाचमा देवता बनेर नाच्ने व्यक्ति नाच्नको लागि घरबाट निस्केदेखि कसैसँग बोल्न नहुने, हावाहुरी र ठूलै पानी परे पनि कतै ओट लाग्न नहुने, घामपानीबाट बच्न छाता ओढ्न नहुने, तीर्खा लागे पानी पिउन नहुने, थकाइ लागे कहीं कतै बस्न नहुने र बस्नै भर्ने भए जोकलको तिघ्रामा मात्र आसन लगाएर बस्नुपर्ने, दैनिक १४÷१५ घण्टा थकाइ नभनी नाच्नुपर्ने विधान छ,” उहाँले भन्नुभयो ।
यो प्याखँ बोदेको लायकु छें, विष्णु घाट, महालक्ष्मी थान, भाँगुटोल, खोंसी टोल, निलबाराही स्थान हुँदै पुनः नारायणथानमा प्रदर्शन गरिन्छ । नाचमा धाँ बाजा, भुस्या, काँय, पोँगा बाजाको तालमा परम्परागत शैलीमा देवी र देवगणहरु नाच्ने गुठीका नाईके श्रेष्ठले बताउनुभयो ।
यो प्याखँमा एक पटक देवता बनेपछि उनको मृत्यु नभएसम्म उनको स्थानमा अर्को व्यक्तिलाई देवता बनाउन नहुने विधान रहेको छ । “देवता बनेको व्यक्ति भागेमा, विदेश गएमा, बिरामी भएमा उनको मुकुण्डो देव घरमा राखेर पुजा गरी राख्ने तर उसको स्थानमा अर्को व्यक्तिलाई देवता बनाउन नहुने विधान छ,” श्रेष्ठले भन्नुभयो ।
यो प्याखँ कहिले देखि शुरु भएको भन्ने बारे एकिन प्रमाण फेला परेको छैन । तर भक्तपुरको नवदुर्गा नाचसँगै निलबाराही नाच शुरु भएको स्थानिय वृद्धाहरु बताउँछन् । प्रचलित किंवदन्ती अनुसार परापूर्वकालमा बोदेका स्थानीय धों श्रेष्ठको परिवार ‘चुलिचा’ भन्ने ठाउँमा रहेको खेतमा काम गरिरहेका थिए । उक्त परिवारका सदस्य अचानक हराउँछन । उनी हराएपछि स्थानीयहरुले धेरै खोजी गरेपनि फेला पर्दैन । तर हराएको केही दिनमा उनीहरु आफैं घर आइपुग्छन ।
निलबाराही द्यो प्याखँको प्रचलित कथन अनुसार खेतमा काम गरिरहेको बेला खाजा खाने समयमा खाजाको भाग लगाए । तर तीन जनाको लागि भाग लगाउँदा चार भाग हुन जान्थ्यो । यो भएन भनेर दुई भाग लगाए तर एक जनालाइ भाग नपुग्ने हुन्थ्यो । फेरि तीन भाग मात्रै लगाउँछन् तर चार भाग बन्न पुग्थ्यो । यस्तो घटना भएपछि तिनै जनाले डराएर यहाँ भुतप्रेत पो छन् कि भनी भगवान पुकारा गरे । त्यसपछी निलवाराही माता स्वयम् प्रकट भै ‘यो मैले गरेको हँु । तिमिहरुलाइ निलवाराही नाच सिकाउँछु । यो नाच ३ दिन चार रात नचाउनु पर्छ’ भनी निलबाराही देवीले सँगै लिएर गए । निलवाराही देवीले निलबाराही जंगलको गःख्योमा ४ रातसम्म यो निलबाराहीको नाच सिकाइ पुनः खेतमा नै पु¥याएको कथन पाईन्छ ।
निलबाराही स्वयम् मनुष्यको रुप धारण गरी सिकाएको विश्वास रहेको यो नाचको लागि आवश्यक सामान र बाजागाजा समेत देवी स्वय्मले नै बनाएर पठाएको विश्वास समेत रहेको छ । यसको प्रमाणको रुपमा भैरवले लगाउने तामाको माला रहेको छ, जुन माला त्यही धों श्रेष्ठको घरमा गएर लिन जानुपर्ने र नाच सकेपछि पु¥याउन जानुपर्ने प्रचलन आज पनि रहेको छ ।
यो प्याखँमा देवगणका देवताहरुले आफ्नो सम्पुर्ण खर्च आफु स्वयमले नै व्यर्होनु पर्दछ । गुठी नााइके अदुवा श्रेष्ठले भन्नुभयो, “देवतालाई चढाएको भेटी गुठीको कोषमा जम्मा हुन्छ । गुठीमा करिब ५ रोपनी जग्गा छ, त्यसैको बालीबाट यो नाचको तयारी गरिन्छ ।” उहाँका अनुसार भेटीबाट संकलन भएको रकमले अन्तिम दिन सामुहिक रुपमा भोज खाने गरिन्छ ।
निलबाराही द्यो प्याखँ मल्लकालदेखि अटुट रुपमा चल्दै आएको नाच हो । कतिपय गणनाचहरू लोप भइसकेका छन् र लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ । मध्यपुर थिमिकै नगदेशमा महाकाली, भैरव, अष्टमात्रिका, थिमिको लाय्कू भैलः, थिमि भैलः, थिमि महाकालीलगायतका गणनाचहरुको प्रदर्शन नियमित छैन । तर बोदेको निलबाराही द्यो प्याखँ अटुटरुपमा सञ्चालन हुँदैं आइरहेको अदुवा श्रेष्ठले बताउनुभयो ।
पछिल्लो समय यो प्याखँको संरक्षणका लागि मध्यपुर थिमि नगरपालिकाले आवश्यक सहयोग गर्दै आइरहेको छ । निलबाराही द्यो प्याखँको निरन्तरताको लागि आवश्यकता अनुसार विभिन्न बाजागाजा र आर्थिकरुपमा सहयोग गर्दै आइरहेको मध्यपुर थिमि नगरपालिकाका प्रमुख सुरेन्द्र श्रेष्ठले बताउनुभयो ।
